لیبرالیزم

ناساندن

لیبرالیزم یان لیبراڵیزم (بە ئینگلیزی: liberalism، بە عەرەبی: ليبرالية)، فەلسەفەیەکی سیاسی و ئەخلاقییە کە لەسەر بنەمای مافی تاک و ئازادی و ڕەزامەندی حوکمڕانی و یەکسانی لەبەردەم یاسادا دامەزراوە. پاراستن و زیادکردنی ئازادیی تاک بە کێشەی ناوەندیی سیاسەت دەزانێت. لیبراڵەکان بە شێوەیەکی گشتی پێیان وایە حکوومەت بۆ پاراستنی تاکەکان لە زیان پێویستە لەلایەن کەسانی ترەوە، بەڵام باوەڕیشیان وایە کە حکوومەت خۆی دەتوانێت مەترسی بۆ سەر ئازادی دروست بکات. لیبراڵەکان بەپێی تێگەیشتنیان لەم بنەمایانە پشتگیری لە کۆمەڵێک بۆچوون دەکەن، بەڵام بەگشتی پشتگیری لە مافەکانی تاک (لەوانەش مافی مەدەنی و مافی مرۆڤ)، لیبراڵ دیموکراسی، عەلمانی، سەروەریی یاسا، ئازادیی ئابووری و سیاسی، ئازادیی قسەکردن، ئازادیی ڕۆژنامەگەری و ئازادیی ئایین و موڵکی تایبەت و ئابوورییەکی تایبەت دەکەن.

وەک نامیلکەنووسی شۆڕشگێڕی ئەمریکی تۆماس پێین لە کتێبی "Common Sense" لە ساڵی ١٧٧٦دا دەری بڕیووە، حکوومەت لە باشترین حاڵەتدا "خراپەیەکی پێویستە". یاسا و دادوەر و پۆلیس پێویستن بۆ دەستەبەرکردنی ژیان و ئازادیی تاکەکەس، بەڵام ڕەنگە دەسەڵاتیان لە دژی تاکەکەش بگۆڕدرێت. کەواتە کێشەکە بریتییە لە داڕشتنی سیستمێک کە دەسەڵاتی پێویست بە حکوومەت بدات بۆ پاراستنی ئازادیی تاک بەڵام ڕێگری بکات لەوەی ئەوانەی حوکمڕانی دەکەن بە خراپ ئەو دەسەڵاتە بەکار بهێنن. 

لیبرالیزم لە سەردەمی ڕووناکبیریدا بوو بە بزووتنەوەیەکی جیاواز و لە نێو فەیلەسووف و ئابووریناسانی ڕۆژئاوادا ناوبانگێکی زۆری پەیدا کرد. هەوڵی دەدا شێوازەکانی دەسەڵات و پێگەی بۆماوەیی، ئایینی دەوڵەت، پاشایەتیی ڕەها، مافی خوداییی پاشاکان و کۆنەپەرستی نەریتی بە دیموکراسی و نوێنەرایەتی و سەروەریی یاسا بگۆڕێت. هەروەها لیبراڵەکان کۆتاییان بە سیاسەتی بازرگانی و قۆرخکاری شاهانە و بەربەستەکانی تری بەردەم بازرگانی هێنا، بۆ ئەوەی بازرگانی ئازاد و بازاڕکردن بەرەوپێش ببەن.

زۆرجار دامەزراندنی لیبرالیزم دەگەڕێندرێتەوە بۆ فەیلەسووف جۆن لۆک، کە وەک نەریتێکی جیاواز و لەسەر بنەمای گرێبەستی کۆمەڵایەتی دایمەزراندووە، دەڵێت هەموو مرۆڤێک مافی سروشتی لە ژیان و ئازادی و موڵکدا هەیە و نابێت حکوومەتەکان پێشێلی ئەو مافانە بکەن. لە کاتێکدا کە نەریتی لیبراڵی بەریتانیا جەختی لەسەر فراوانکردنی دیموکراسی کردووەتەوە، لیبرالیزمی فەڕەنسا جەختی لەسەر ڕەتکردنەوەی دەسەڵاتخوازی کردووەتەوە و پەیوەستە بە بنیاتنانی نەتەوەوە.

سەرکردەکانی شۆڕشی شکۆمەندیی بەریتانیا لە ساڵی ١٦٨٨ و شۆڕشی ئەمریکا لە ساڵی ١٧٧٦ و شۆڕشی فەڕەنسا لە ساڵی ١٧٨٩ فەلسەفەی لیبراڵیان بەکارهێنا بۆ ئەوەی پاساو بۆ ڕووخاندنی سیستمی چەکداری و سەروەری شاهانە بهێننەوە. لیبراڵیزم زۆر بەخێرایی گەشەی کرد، بە تایبەت دوای شۆڕشی فەڕەنسا. لە سەدەی نۆزدەهەمدا حکوومەتە لیبراڵەکان لە گەلان، لە سەرانسەری ئەورووپا و ئەمریکای باشوور دامەزران. لە ماوەی سەدەی نۆزدەهەم و سەرەتای سەدەی بیستەمدا لیبرالیزم لە ئیمپراتۆریەتی عوسمانی و ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا کاریگەری لەسەر قۆناغەکانی چاکسازی وەک تەنزیمات و ئەلنەهدە هەبوو، دواتریش کاریگەری لەسەر سەرهەڵدانی دەستوورخوازی و ناسیۆنالیزم و عەلمانیەت هەبوو.

ئەم گۆڕانکاریانە لەگەڵ فاکتەرەکانی تردا یارمەتیدەر بوون بۆ دروستکردنی هەستی قەیران لەناو ئیسلامییەکاندا، کە تا ئەمڕۆش بەردەوامە و بووە هۆی بوژانەوەی بزاڤی ئیسلامی. پێش ساڵی ١٩٢٠، نەیارە سەرەکییە ئایدیۆلۆژییەکانی لیبرالیزم، کۆمۆنیزم و کۆنەپەرستی و سۆسیالیزم بوون، بەڵام دواتر لیبراڵیزم ڕووبەڕووی گژنێ ئایدیۆلۆژی گەورە بووەوە لەلایەن فاشیزم و مارکسیزم-لینینیزمەوە وەک نەیارێکی نوێ. لە ماوەی سەدەی بیستەمدا، بیرۆکە لیبراڵەکان زیاتر بڵاوبوونەوە، بە تایبەت لە ئەورووپای ڕۆژئاوا، چونکە لیبراڵ دیموکراسیەکان خۆیان وەک براوەی هەردوو جەنگی جیهانیی یەکەم و دووەم بینیەوە.

مێژوو

شێوازە کۆنەکانی بیری لیبڕاڵ لە فەلسەفەی ڕۆژئاوادا لە یۆنانییە کۆنەکانەوە و لە فەلسەفەی ڕۆژهەڵاتدا لە سەردەمی سۆنگ و مینگەوە بوونیان هەبووە. ئەم بیرۆکانە سەرەتا وەک ئایدۆلۆژیایەکی جیاواز، لەلایەن فەیلەسووفی ئینگلیزی جۆن لۆکەوە کە بەگشتی وەک باوکی لیبرالیزمی مۆدێرن سەیر دەکرێت، پێکەوە کێشران و سیستماتیک کران. بەوەش یەکەم نیشانە سەرەکییەکانی سیاسەتی لیبراڵ لە سەردەمی مۆدێرندا سەریان هەڵدا. ئەم بیرۆکانە لە سەردەمی شەڕە ناوخۆییەکانی ئینگلیزدا دەستیان بە یەکگرتنەوە کرد. لیڤلەرەکان کە بزووتنەوەیەکی سیاسیی توندڕەو بوون، لە کاتی جەنگدا داوای ئازادی ئایین و بانگهێشتکردنی زۆرجاری پەرلەمان و یەکسانییان بەپێی یاسا دەکرد. کاریگەری ئەم بیرۆکانە لە ماوەی سەدەی ١٧ لە ئینگلتەرا بە شێوەیەکی بەردەوام زیادی کرد و بە شۆڕشی شکۆمەندی ساڵی ١٦٨٨ گەیشتە لوتکە، کە سەروەریی پەرلەمانی و مافی شۆڕشی چەسپاند و بووە هۆی دامەزراندنی ئەو دەوڵەتەی کە زۆر کەس بە یەکەم دەوڵەتی مۆدێرن و لیبراڵی دەزانن.

گەشەسەندنی لیبڕاڵیزم بە درێژایی سەدەی ١٨ بەردەوام نەریتە کۆنەکانی خستە ژێر پرسیارەوە و کاریگەری لەسەر چەندین پاشایەتی ئەورووپا هەبوو. گرژیی سیاسیی نێوان ئینگلتەرا و کۆلۆنیەکانی ئەمریکا لە دوای ساڵی ١٧٦٥ و جەنگی حەوت ساڵە لەسەر پرسی باجدان بەبێ نوێنەرایەتی پەرەی سەند و بە ڕاگەیاندنی سەربەخۆیی کۆمارێکی نوێ گەیشتە لوتکە.

دوای جەنگ سەرکردەکان مشتومڕیان لەسەر چۆنیەتی هەنگاونان بۆ پێشەوە کرد. ماددەکانی کۆنفیدڕاڵی کە لە ساڵی ١٧٧٦ نووسراوە، ئێستا وەک پێویست نەبوو بۆ دابینکردنی ئاسایش یان تەنانەت حکومەتێکی کارا. کۆنگرەی کۆنفیدڕاڵی لە ساڵی ١٧٨٧دا کۆنفرانسی دەستووری ناوزەد کرد، کە لە ئەنجامدا دەستوورێکی نوێی ئەمریکا نووسرا و حکوومەتی فیدراڵی دامەزراند. لەو چوارچێوەیەدا دەستوور بەڵگەنامەیەکی کۆماری و لیبراڵ بوو. کە هێشتا کۆنترین بەڵگەنامەی حوکمڕانی لیبڕاڵە کە لە سەرانسەری جیهاندا کاری پێدەکرێت.

لە ئێراندا لیبرالیزم ناوبانگێکی بەرفراوانی هەبوو. لە نیسانی ١٩٥١ بەرەی نیشتمانی بوو بە هاوپەیمانی حوکمڕانی، کاتێک محەمەد موسەدیق کە بە شێوەیەکی دیموکراسی هەڵبژێردرابوو و ناسیۆنالیستێکی لیبراڵ بوو، وەک سەروەزیران دەستبەکار بوو. بەڵام شێوازی حوکمڕانی لەگەڵ بەرژەوەندییەکانی رۆژئاوا کەوتە ململانێ و لە ١٩ـی ئابی ١٩٥٣ لە کودەتایەکدا لە دەسەڵات دوورخرایەوە، کودەتاکە کۆتایی بە زاڵبوونی لیبرالیزم لە سیاسەتی ئەو وڵاتە هێنا.

بەها سەرەکییە لیبراڵەکان چین؟

مرۆڤەکان لە بنەڕەتدا تاکێکن کە مێشکیان پێبەخشراوە و پێویستە ئەوپەڕی ئازادییان پێ بدرێت کە لەگەڵ ئازادیی گشتیدا بگونجێت بۆ هەمووان. بەڵام پێویستە یەکسانی و دەرفەتی یەکسانی لەگەڵ بەرپرسیارێتی و ماندووبووندا بێت. ئەم بنەمایانە لە بەها سەرەکییەکانی لیبراڵیزمدا هاتووە کە ئەمانەی خوارەوە لەخۆدەگرێت:

• تاکگەرایی: باوەڕبوون بە گرنگی تاک بەسەر هەر گرووپێکی کۆمەڵایەتی یان جەستەیەکی کۆمەڵدا.

• عەقڵانیزم: ئەو باوەڕەی کە جیهان پێکهاتەیەکی عەقڵانی هەیە، و دەتوانرێت ئەمە لە ڕێگەی مەشقپێکردنی مرۆڤەوە ئاشکرا بکرێت.

• ئازادی: توانای بیرکردنەوە یان ڕەفتارکردن وەک ئارەزووی مرۆڤ بەپێی چارەنووس.

• بەرپرسیارێتی: بەرپرسیار بوون لە بارودۆخی ئابووری و کۆمەڵایەتی خۆی.

• دادپەروەری: دابەشکردنی پاداشت و سزا بە شێوەیەکی ئەخلاقی ڕەوا.

• لێبوردەیی: ئامادەیی بۆ قبووڵکردنی ئەو بۆچوونانە یان کردارانەی کە مرۆڤ لەگەڵیدا نییە یان پەسەندی ناکات.

سەرچاوەکان

1. "ئابووریناس، بەرگی ٣٤١، ژمارە ٧٩٩٥-٧٩٩٧". زە ئیکۆنۆمیست. 1996.
2. "بە سەرێک بۆ پێناسەی ڕۆبەرت تریڤەرز بۆ ڕەفتاری خۆبەخشانە" (تریڤەرز ١٩٧١، ل ٣٥)، ساتوشی کانازاوا لیبرالیزم (بە پێچەوانەی کۆنەپەرستی) پێناسە دەکات وەک "خەمی ڕاستەقینە بۆ خۆشگوزەرانی کەسانی دیکە کە لە ڕووی جینییەوە پەیوەندییان نییە و ئامادەیی بۆ بەشداریکردنی گەورەتر". ڕێژەکانی سەرچاوە تایبەتەکان بۆ خۆشگوزەرانی ئەو جۆرە کەسانەی دیکە" (Kanazawa 2010, p. 38).
3. "عەقڵانییەتی سیاسی، دوژمنایەتی بەرامبەر بە خۆسەپێن، بێزاری کولتووری لە کۆنەپەرستی و بۆ نەریت بەگشتی، لێبوردەیی و [...] تاکگەرایی". جۆن دان. تیۆری سیاسی ڕۆژئاوا لە ڕووبەڕووی داهاتوودا (١٩٩٣). چاپخانەی زانکۆی کامبریج. ISBN 978-0-521-43755-4.
4. "لیبرالیزم بەگشتی ئەو باوەڕەی کە ئامانجی سیاسەتە بۆ پاراستنی مافەکانی تاک و زۆرترین ئازادی هەڵبژاردن." فەرهەنگی پوختی ئۆکسفۆرد بۆ سیاسەت، ئیان مەکلین و ئەلیستەر مەکمیلان، چاپی سێیەم 2009، ISBN 978-0-19-920516-5.
5. "لیبرالیزم لە ئەمریکا: تێبینییەک بۆ ئەوروپییەکان" لە نووسینی ئارسەر ئێم شلیسینگەر جونیۆر (١٩٥٦)
6. "لیبرالیزم". ئینسایکلۆپیدیای بریتانیکا. لە ١٧ حوزەیرانی ٢٠٢٢ وەرگیراوە.
7. ئایین و یاسا: ڕوانگەی ئینجیلی-جوودی و ئیسلامی. ئایزنبراونس. ISBN 978-0-931464-39-3.
8. ئینسایکلۆپیدیای زانستی سیاسی، ئابووری سیاسی و مێژووی سیاسی ئەمریکا.
9. Delaney, p. 18
10. https://books.google.com/books?id=htuTnexZAo8C&q=liberalism+freedom+of+religion&pg=PA1
11. Worell, p. 470.
12. بێڤیر، مارک (٢٠١٠). ئینسایکلۆپیدیای تیۆری سیاسی: A–E، بەرگی 1. بڵاوکراوەکانی SAGE. ل. 164. ISBN 978-1-4129-5865-3. بەدواداچوون بۆ کراوە لە 19 May 2017.
13. جەیمس ڕایزن (١٦ی نیسانی ٢٠٠٠). "نهێنییەکانی مێژوو: CIA لە ئێران". ڕۆژنامەی نیویۆرک تایمز. لە ٣ی تشرینی دووەمی ٢٠٠٦ وەرگیراوە.
14. ڕۆتبارد، مۆرای. بۆ ئازادییەکی نوێ. 12 کەرتی گشتی، سێیەم: پۆلیس، یاسا، و دادگاکان
15. ستیڤن پینکوس (٢٠٠٩). ١٦٨٨: یەکەم شۆڕشی مۆدێرن. چاپخانەی زانکۆی یێڵ. ISBN 978-0-300-15605-8. لە 7 شوباتی 2013 وەرگیراوە.
16. ستیڤن پینکوس (٢٠٠٩). ١٦٨٨: یەکەم شۆڕشی مۆدێرن. چاپخانەی زانکۆی یێڵ. ISBN 978-0-300-15605-8. لە 7 شوباتی 2013 وەرگیراوە.
17. شێڵدۆن س. وۆلین (٢٠٠٤). سیاسەت و دیدگا: بەردەوامی و داهێنان لە هزری سیاسی رۆژئاوادا. چاپخانەی زانکۆی پرینستۆن. ISBN 978-0-691-11977-9.
18. فۆنگ، ئێدمۆند س.ک. (٢٠١٠). بنەما فیکرییەکانی مۆدێرنیتەی چینی: بیری کولتووری و سیاسی لە سەردەمی کۆماریدا. چاپخانەی زانکۆی کامبریج. ل. 130. ISBN 978-1-139-48823-5. بەدواداچوون بۆ کراوە لە 16 May 2017.
19. فۆنگ، ئێدمۆند س.ک. (٢٠١٠). بنەما فیکرییەکانی مۆدێرنیتەی چینی: بیری کولتووری و سیاسی لە سەردەمی کۆماریدا. چاپخانەی زانکۆی کامبریج. ل. 130. ISBN 978-1-139-48823-5. بەدواداچوون بۆ کراوە لە 16 May 2017.
20. کۆنواى، مارتن (٢٠١٤). "سنوورەکانی ئەوروپایەکی دژە لیبراڵ".
21. گۆرانییە ئەڵمانییەکانی وەک Die Gedanken sind frei (بیرکردنەوەکان ئازادن) دەتوانرێت تەنانەت چەند سەدەیەک پێش ئەوە مێژوویان بۆ دابنرێت.
22. میلان زافیرۆڤسکی (٢٠٠٧). مۆدێرنیتی لیبراڵ و نەیارەکانی: ئازادی و لیبرالیزم و دژە لیبرالیزم لە سەدەی بیست و یەکەمدا. بریل. ل 237-38. ISBN 978-90-04-16052-1.
23. نادر هاشمی (٢٠٠٩). ئیسلام و عەلمانیەت و دیموکراسی لیبراڵ: بەرەو تیۆرییەکی دیموکراتیک بۆ کۆمەڵگا موسڵمانەکان. چاپخانەی زانکۆی ئۆکسفۆرد. ISBN 978-0-19-971751-4. دیموکراسی لیبراڵ بۆ بەردەوامبوونی خۆی پێویستی بە جۆرێک لە عەلمانیەت هەیە